Pa  ri junab’ 1960, jun ch’ob’nel xumajij uta’ik chi rib’ilom rib’ we jujun taq ajkaj jalwach are k’i keta’mab’al chi qawach oj . Xuchomaj jun wokuwach chech uriqik we e k’o ajkaj jalwach, ruk’ rilik jampa’ q’aq’al kekowin chruk’a’xik.  

Le ucholajil  kumajij pa 1 k’a pa 3. Jun wokaj rech ucholajil 1 are qas kjunamataj ruk’ le k’aslemal chi uwach ulew. We uwach wokaj kkowinik kujek’ q’aq’al rech ukaj ulew rachi’l joron, keb’raqan chi’l taq xkanul. Chi’l kkikoj le k’olib’al  pacha’ uwokik taq tinamit pa taq le polo.


Le teren chi uloq are e winaq kekowin chech ukojik le uchuq’ab’ le uwaq’ij. Ronojel wa’ we uchuq’ab’ e winaq le nab’ejnaq apan le kichomanik kekowin chech ukojik chech utzuqik taq nima’q ub’antajik kematz’ib’ chi’l chech uchuq’ab’il taq xik’ich’ich’ pa le kaj.
 
Wa’ kojuk’am b’i pa le urox ub’antajik: le e winaq nima’q kichomanik. Wa’ we e winaq sib’alaj nim nab’ejnaq le kichomanik rumal la’ kekowinik  kakil we uchuq’ab’il, na xew ta rech le uwaq’ij, ¡chi’l rech ronojel le galaxia! Le k’aslemal kak’oji’ k’u pa ronojel le galaxia xuquje’ kukoj k’u le uchuq’ab’  ronojel taq le ch’umil pa le kaj.
 
Pa jun k’olib’al loq rech jun ilonel la chi rij, jun galaxia le k’o e winaq chi upam rech urox ub’antajik wene man k’as ta kaq’alajinik. Jun jastaq le kojkowinik kaq’ilo’ o kaqana’o are le uq’aq’ob’il.


Jun k’ak’ usolik uxe’ kuk’utu chi le ub’antajik rech 3 man e k’o ta chi unaqaj le Vía Láctea xa rumal chi kaqil taq le ch’umil rech taq le galaxias e k’o naqaj sib’alaj kechuplinik. Xa k’u wene’ k’o taq ub’antajik 1 ch’il 2 chi rij chi keye’em keriqitajik…

Elena Tambriz, Luis Jaminez, Ricardo Guarcha