Le ucholajil kaj xuquje’ kuchaq’ajisaj le jastaq. Le taq ucholajil xe’lq’aq’ are taq utz’aqatil k’aslemal, le taq ral q’ij chi’l k’i taq jastaq le kqilo,  xa k’ut le taq ucholajil xe’lq’a’q are nab’e la’ xewinaqirisaxik.

Le taq ucholajil xe’lq’aq’ winaqirisam ruk’ taq uxe’r le ub’ina’am xe’lq’aq’. Pacha’, le ja’ are jun ucholajil xe’lq’aq’ winaqirisam ruk’ xe’lq’aq’ rech alaxja’ chi’l jun xe’lq’aq rech uk’u’xal kaqiq’. Xa k’ut le taq ucholajil xe’lq’aq man ktuxan ta la  apawije’, le ucholajil q’aqtewal rajawaxik ujunamil.

Pa taq le kaj chi unaqaj taq ch’umil, jawi’ sib’alaj nim ucholajil q’aqtewal, k’o jujun taq ucholajil xe’lq’aq le man kkowinb’ex ta uwinaqirisaxik. Le nim uxo’l taq ch’umil, jawi’ sib’alaj qajinaq wi le ucholajil q’aqtewal, xuquje’ man kkowinb’ex ta uwinaqirisaxik. Rumal jujun taq utz’aqatil ke’ab’ajirik. Are chi kaqak’oxomaj rij jawi’ kariqitaj wi le jalajoj taq ub’antajik jastaq pa le uwakaj le e nik’ol uwakaj kilawachim jun ch’umil sutinaq jun pim mulq’ab’ rech sib’ chi’l taq ulew rech uwakaj le pa jun q’ij na kutik na taq planetas.

Ka’il pa le mulq’ab’ le sutinaq chi rij le ch’umil – jawi’ le q’aq’ tew are q’as utz – xriqitaj sib’ le ruk’a’am taq jule’ wi taq jastaq. Maj taqb’al k’uxaj na chanim. Le nim ub’antajik are chi’ xriqitaj nik’aj chik sib’ ruk’ we jule’ taq jastaq pa jun ukab’ mulq’ab’, k’a naj chech le uq’aq’al le ch’umil. Kawil keb’ mulq’ab’ pa we k’ak’ tzaqb’al k’u’x wachib’al.

We wachinem ri' man k'o ta mayijab'al chech. Xa k'u chi kech le Astrónomos sib'alaj rajawaxik. Kuya' ub'ixik chi kech chi le moléculas utz keya' pa taq k'olib'al jawije' man eye'm taj. Le uk'isb'al tzij, wa' wene' kuya' saqil chi rij taq le moléculas rech le qaSistema Solar, chi xwokik pa jun setesik kajunamataj ruk' le sutinaq rij le k'ajol ch'umil.

Elena Tambriz, Luis Jaminez, Ricardo Guarcha