Le Ucholajil kaj xumajij ruk’ jun Big Bang jewa’ 14 millones junab’. Ronojel le uwachulew k’o chi upam jun nitz’ wopowik, miles rech millones qas nitz’ na chi uwach ujolom jun nitz’ upam b’aq’. Xaq k’u k’ate’  le ucholajil kaj xumajij le uk’aslemal.

Man xnajtin ta jun alaj kajb’al are taq le ucholajil kaj xk’iyik, man nitz’ ta chik, xa ne jun nim ucholajil kaj chik. K’a ktajin kk’iyik. Le ucholajil kaj k’a ktajin knimarik pa taq we q’ij saq.

Jewa' k'i chi junab', jun achi ubí' Edwin Hubble xrilo' xuquje' xusik' rij chi le galaxias le k'a naj k'o wi chi qech are kaq le kaka'yik. Le ub'i' we jastaq ri' are silab'em on qib'em pa kaq (redshift pa inglés). Le utzuk'linem are kaq xa rumal chi sib'alaj aninaq b'enaq. ¡xuquje' le k'a naj k'o wi are la' le aninaq kasilab'ik!

Ruk' ukojik le usolik uxe' pacha' rech Hubble (¡ chi'l le telescopio jewa' ub'i'!), le e nik'ol uwakaj k'ate xe q'ax chi uwach le riqitajnaq kanoq rech unajal pa le uwakaj ¡ruk' retaxik le unajal k'o wi le galaxia le ilitajnaq pa we uwachulew!

Le k'ak' galaxia kariqitaj pa 13 millones junab' rech saqil, ¡150 millones junab' rech saqil, sib'alaj naj chi uwach le ub'anom kanoq! Le saqil kaqil kamik rech we galaxia katajin kab'yaj pa le k'olib'al kape quk' are taq le uwachulew k'o xa 400 millones ujunab', are taq k'amaja' k'i le ch'umil.

Elena Tambriz, Luis Jaminez, Ricardo Guarcha